Πάνος Κούρος
Το 2002 η Αθήνα ζούσε στον πυρετό των Ολυμπιακών Αγώνων. Ήταν η χρονιά που νομοθετήθηκε η χωροθέτηση του μουσείου μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της Ακαδημίας Πλάτωνος. Την ίδια χρονιά, η ομάδα Αστικό Κενό πραγματοποίησε τη δράση Αποχαιρετώντας την ελεύθερη πόλη – γεύμα στην Ακαδημία Πλάτωνος. Μπορούμε να σκεφτούμε το γεύμα αυτό ως ένα ενσώματο, συμμετοχικό (και όπως έχω γράψει, μνημοτεχνικό) συμβάν, που επισήμανε τη σημασία του ελεύθερου και ανοιχτού δημόσιου αρχαιολογικού χώρου για την πόλη. «Στην πίεση της εξυγίανσης και κεντρικού ελέγχου που υφίστανται οι δημόσιοι χώροι στην προ-Ολυμπιακή Αθήνα, το γεύμα στην Ακαδημία θέλει να υπενθυμίσει τη δυνατότητα του δημόσιου χώρου να δεξιώνεται τη διαφορά και τη δυνατότητα των ερειπίων να φιλοξενούν την περιπλανώμενη αναζήτηση ελεύθερης κίνησης μέσα στη ζωή της πόλης.» (βλ. urbanvoidathens.wordpress.com/actions/urban-void-9/) Είναι σήμερα το πάρκο στην Ακαδημία Πλάτωνος ένα επιτυχημένο παράδειγμα συνδυασμού ανεπίσημου πάρκου και ανοιχτού αρχαιολογικού χώρου, όπου ο δημόσιος χώρος λειτουργεί προσελκύοντας διαφορετικούς ανθρώπους και κοινωνικές ομάδες που τον βιώνουν από κοινού. Συνδυάζει τη δημόσια λειτουργία του πάρκου και την εμπειρία σύνδεσης των αρχαιοτήτων με την καθημερινή ζωή. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στο αρχαιολογικό πάρκο του Φιλοπάππου, έναν επίσης ανοιχτό αρχαιολογικό χώρο στην Αθήνα, με ελεύθερη πρόσβαση όλες τις ώρες. Χρειάζεται να επιμείνουμε στη σημασία αυτής της ποιότητας αστικής ζωής (που αποσιωπάται προκειμένου να αναδειχθεί το αφήγημα της «ανάπτυξης» και «αναβάθμισης της καθημερινότητας των κατοίκων») και να την θέσουμε εξαρχής ως ζητούμενη σε κάθε εγχείρημα σχεδιασμού του αρχαιολογικού πάρκου.
Το πάρκο ενός μουσείου, το πάρκο που σχεδιάζεται γύρω από ένα μουσείο και ανήκει σε αυτό δεν είναι ίδιος δημόσιος χώρος με εκείνον ενός πάρκου. Στο πάρκο ενός μουσείου αναπτύσσονται επιτηρούμενες έμμεσα ή άμεσα δραστηριότητες, που περιορίζουν την ελευθερία και το δικαίωμα στην ταυτότητα που παρέχει ο δημόσιος χώρος. Ο σχεδιασμός του ακολουθεί δυνατότητες και περιορισμούς που επιβάλλονται από τη λειτουργία του μουσείου. Αντίθετα, το πάρκο, όπως το γνωρίζουμε στην ιστορική παράδοση του αστικού δημόσιου πάρκου (που έχει τις απαρχές στον αγγλικό πάρκο-τοπίο του διαφωτισμού) βασίζεται στον ανοιχτό, λειτουργικά ελεύθερο χώρο που προσφέρει χώρους συναναστροφής και ορατότητας αλλά και απομόνωσης και μη ορατότητας, χώρους ετερογενείς, απροσδόκητους σε όλες τις κατηγορίες πολιτών, χωρίς διάκριση. Έχουμε ακόμη σήμερα την εμπειρία του δημοκρατικού αυτού αστικού πάρκου.
Η ανέγερση ενός μουσείου μέσα στο πάρκο της Ακαδημίας Πλάτωνος μετατρέπει το πάρκο σε πάρκο μουσείου. Θα πρέπει να δούμε την πολιτική αυτή απόφαση στο πλαίσιο μιας τάσης μουσειοποίησης των πάρκων, η λειτουργία των οποίων συνδέεται με πυκνά πολιτιστικά προγράμματα και εμπορικές δραστηριότητες, που ρυθμίζουν συμπεριφορές και δημιουργούν αποκλεισμούς. Όλο και περισσότερο, ο σχεδιασμός των πάρκων τον 21ο αιώνα συνδέεται με στρατηγικές νεοφιλελεύθερης αστικής ανάπτυξης με ισχυρές συμπράξεις που ευνοούν την συσσώρευση ιδιωτικού κεφαλαίου, την υπεραξία ακινήτων, την τουριστικοποίηση, χωρίς καμία κοινωνικο-χωρική πολιτική που να αποτρέπει τον εκτοπισμό των κατοίκων και την εκτόξευση των ανισοτήτων. Τυπικό παράδειγμα είναι το High Line στη Νέα Υόρκη, ένα πάρκο με επιτηρούμενο δημόσιο χώρο, στο οποίο μπορούν να κοιμηθούν τουρίστες αλλά όχι άστεγοι, σχεδιασμένο ως τουριστική ατραξιόν και μοντέλο υπερ-εξευγενισμού της περιοχής του Chelsea. Το High Line είναι ταυτόχρονα παράδειγμα «πράσινου εξευγενισμού» ή «οικο-εξευγενισμού», όπου η φύση, τα ερείπια και το πράσινο χρησιμοποιούνται ως εργαλεία για την ανατίμηση της αξίας των ιδιοκτησιών.
Η μουσειοποίηση του πάρκου της Ακαδημίας Πλάτωνος οδηγεί σε ένα νέου τύπου ελεγχόμενο δημόσιο χώρο. Το επιχείρημα δεν είναι τόσο ότι η ανέγερση του μουσείου θα περιορίσει την έκταση του δημόσιου χώρου, όσο ότι θα αλλάξει ριζικά τον χαρακτήρα του, όπως τον εννοούμε ως χώρο δράσεων και διαδράσεων ανάμεσα σε διαφορετικούς ανθρώπους και ομάδες, που αναπτύσσονται ελεύθερα, χωρίς να υπόκεινται σε έλεγχο. Το κίνημα για την «ισότητα στα πάρκα» είναι ένας από τους τρόπους για την ανατροπή του σημερινού σχεδίου μουσειοποίησης του πάρκου και του αποπολιτικοποιημένου, ψευδο-δημόσιου χώρου που εγκαθιστά. Και ταυτόχρονα, για την ανάσχεση του πράσινου εξευγενισμού της περιοχής που θα ακολουθήσει.
Φωτ.: Πάρκο μουσείου, Παρίσι, Quai Branly, Πάνος Κούρος 2023